Op 16 februari 1743 verscheen in Brugge een vastenbulle of bisschoppelijke omzendbrief met, naast de gewone voorschriften voor de vasten, deze speciale paragraaf:

“Tot onse kennisse gekomen zynde, dat alhier in dese Stadt verkoght ende gelesen wort sekeren Boeck, onder den tytel de geleerde nar, op de naem van Pater Abraham à S. Clara, tot Amsterdam by Jan Winckel in het jaer 1734 gedruckt, den welcken Wy naer neerstigh ondersoeck bevonden hebben met menichvuldighe kettersche stellinghen besmet te zyn. Soo is ’t dat Wy, op de Straffen van de Kercke, gestelt tegen de verkoopers, lesers, ende houders van kettersche Boecken, den selven in de Diocese van Brugghe verbieden te verkoopen, lesen ofte houden.”[1]

Zo’n kerkelijk verbod had zeker een afschrikkend effect maar wakkerde vermoedelijk ook de nieuwsgierigheid aan. Waar gaat De geleerde nar over? De auteur prijst het gezonde boerenverstand, hekelt de pedanterige boekenwijsheid en fulmineert tegen de ‘geleerde narren’ of ‘gekke geleerden’. De ‘ketterse’ stellingen waar de Brugse censoren over vielen, hebben te maken met de derde verhandeling in dit boek: de auteur geeft er voorbeelden van ‘pedantery, geleerde potsemakery, en geleerde hovaardy’ in Rooms-katholieke milieus. Merkwaardig genoeg wordt er de spot gedreven met de preken van pater Abraham van St. Clara terwijl hij juist de auteur van het boek zou zijn! Zelfspot? Helemaal niet, want pater Abraham heeft dit boek niet geschreven…

Nochtans laat het titelblad van De geleerde nar (1734)[1] er geen twijfel over bestaan: de auteur is Pater Abraham van St. Clara. Het kostte enig opzoekwerk om het misverstand op te helderen. We hebben te maken met de vertaling van Der gelehrte Narr (1729) van de Duitse journalist en geschiedschrijver David Fassmann (1683-1744), die zelf als een soort hofnar in dienst was bij de koning van Pruisen. De protestantse Fassmann hekelt in zijn boek uiteraard de katholieke geleerden, onder wie pater Abraham die hij als ‘pater Fabelhans’ een plaats toebedeelt bij de geleerde narren.[2] Abraham van St. Clara of Johann Ulrich Megerle (1642-1709) was een eccentrieke maar populaire Augustijnermonnik en volksredenaar, die zijn preken met geestige, soms boertige uitvallen en woordspelingen doorvlocht. Zijn boeken, vooral moraliserend maar in volkse stijl, genoten veel bijval en zijn omvangrijk oeuvre werd tot in de 20^ste eeuw herdrukt. De verkeerde toeschrijving in de Nederlandse versie van De geleerde nar is ongetwijfeld commercieel te verklaren, gezien de grote bekendheid van Abrahams werken, ook in Nederland. Erg populair was De gekheydt der wereldt, wysselyk beschreven en kluchtig vertoondt, in hondert narren en derselver narren poetzen (1718-1721)[3].

In de bijlage achteraan staat de bibliografie van alle Nederlandstalige werken die aan pater Abraham zijn toegeschreven. Omdat zijn naam ‘goed verkocht’ werd hij vaak opgevoerd als auteur van boeken die in het beste geval zijn stijl wat imiteerden. Van Abraham werd een soort merk gemaakt, een stereotype auteursconstructie, waarvan zich uitgevers, navolgers en na-apers bediend hebben.[1] Privilegies voor het uitgeven van boeken waren destijds erg regionaal en bijlange niet zo bindend als het moderne copyright. Er werd dan ook flink wat geplagieerd, gecompileerd en gekopieerd. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst is er wijd verspreid piraterij te vinden tot ver in de 19^de eeuw. Dit gold zowel voor populaire als controversiële (‘verboden’) werken. 

De Nederlandse vertalingen van Abrahams werk waren snel gegeerd[2], na het succes van het eerste werk (Judas den aards-schelm), in 1716 uitgegeven door weduwe Joannes Wolters & Joannes Pauli. Al spoedig ontstond een samenwerking met een andere Amsterdamse uitgever, Janssoons van Waesberg, en publiceerden ze beide in minder dan twee jaar vier boeken: Iets voor allen (1717), Nuttelyk mengelmoes (1718), De gekheydt der wereldt (1718) en Narrinnen-spiegel (1718). Deze uitgeverscombinatie poogde het privilegie over alle werken van Abraham te verwerven maar dit verkregen ze niet.[3]

Van de eerste Nederlandse edities zijn ons slechts twee vertalers bekend: Le Long en Schoolhouder. Isaac Le Long (1683-1762) was een Frans-Duitse historicus en bibliograaf, die vanaf 1714 tot 1744 in Nederland woonde en de kost verdiende met vertaalwerk en de uitgave van prenten. Over Jacob Schoolhouder vinden we geen biografische informatie, wel staan enkele vertalingen vermeld in het Biographisch woordenboek der Nederlanden. Daarnaast zou hij mogelijk de auteur zijn van Oeffenschoole der notarissen (1722): betreft het hier dan Jacob Pietersz. Schoolhouder, notaris in het Noord-Hollandse dorp De Rijp (1699-1728)?

Op een paar uitzonderingen na zijn alle vertalingen in de Noordelijke Nederlanden verschenen. Maar die uitgaven zijn in Vlaanderen zeer verspreid geweest: “Al de titels waren in 1796 nog in voorraad in de Gentse boekhandel van de Gebroeders Gimblet. Heel wat spreuken en uitspraken, exempelen (motieven) en vertellingen van de onuitputtelijke ‘Meester van het barokproza’ zijn door die uitgaven alhier doorgedrongen. Na Vader Cats is de Weense predikant in ons Zuiden een van de meest gelezen auteurs ‘uit het Noorden’ (d.i. in de taal van het Noorden) geweest. Tot de populariteit heeft ook, zoals voor Cats, de goede illustratie bijgedragen”.[4] Hiertoe waren bekende Nederlandse graveurs ingeschakeld.

Jan Luyken of Johannes Luiken (1649-1712) was aanvankelijk vooral een dichter tot hij zich vanaf 1677 ging toeleggen op etsen en gravures. Hiermee verwierf hij zich snel een faam en zijn bekendheid bereikte een hoogtepunt met Spiegel van het menselyk bedryf (1694), een boek dat hij maakte met zijn zoon Casper Luyken (1672-1708). Dit emblemataboek in de traditie van Jacob Cats beschrijft, met telkens een prent en gedicht, honderd ambachten in Amsterdam tijdens de Gouden Eeuw. Het boek is niet alleen vele malen herdrukt, maar werd al snel in het Duits uitgegeven door Weigel in Nürnberg: Abbildung der Gemein-Nützlichen Haupt-Stände (1698). Christoph Weigel (1654-1725) was zelf een graveur en verder kunsthandelaar en uitgever. Hij zag brood in dit soort uitgaven en zorgde er spoedig voor dat Abraham van St. Clara een katholieke versie maakte van dit ambachtenboek met kopies van de prenten van de Luykens: Etwas für Alle (1699). Toen dit op zijn beurt vertaald werd als Iets voor allen (1717) kwamen de prenten via deze omweg in een zoveelste versie terug in de Nederlanden. Deze merkwaardige ‘grensoverschrijding’ verklaart waarom prenten van de protestantse Luyken terecht zijn gekomen in de katholieke werken van Abraham.[1] Inmiddels hadden Duitse uitgevers het talent van Casper Luyken ontdekt zodat deze voor diverse boeken illustraties maakte. Deze kwamen dan in tweede instantie terecht in Nederlandse vertalingen. Hieronder een chronologische lijst van de boeken van Abraham van St. Clara waarbij prenten van de Luykens gebruikt werden. 

1. Etwas für Alle (1699-1711): 280 platen naar of van Jan & Casper Luyken (kopies uit Spiegel van het menselyk bedryf, 1694; Duitse editie: Abbildung der Gemein-Nützlichen Haupt-Stände, 1698)
2. Neu-eröffnete Welt-Galleria (1703): 100 platen van Casper Luyken (dit werd niet vertaald)
3. Heilsames Gemisch-Gemasch (1704): 51 platen van Casper Luyken
4. Huy! und Pfuy! der Welt (1707): 100 platen, vergrote kopies naar Jan & Casper Luyken (Ethica naturalis 1700)
5. Wohl angefüllter Wein-Keller (1710): 50 platen van Casper Luyken
6. 's Waerelds mooi- en leelykheid (1717): titelprent naar Casper Luyken (vertaling van nr 4)
7. Iets voor allen (1717-1745): 141 platen van Jan & Casper Luyken (vertaling van nr 1)
8. Nuttelyk mengelmoes (1718): 50 platen naar Casper Luyken (vertaling van nr 3)
9. De welvoorziene wynkelder (1737): 50 platen naar Casper Luyken (vertaling van nr 5)

Na het overlijden van Abraham van St. Clara in 1709 werd zijn naam zo vaak bij diverse uitgaven gebruikt dat het heel wat speurwerk vereist om te achterhalen wat er nog echt uit zijn pen kwam. Maar reeds tijdens zijn leven dook dit probleem op. In het voorwoord van Huy! und Pfuy! der Welt (1707) protesteerde hij tegen de diefstal uit zijn werken: “Onlangs heeft een verwaande vent onder een verhulde naam in Augsburg een narrenboek laten uitgeven waarin hij bekent dat het grotendeels mijn compositie is.”[1]  Hij vreesde dat dit nog meer zou gebeuren en hoopte dat dergelijke ‘boekenknoeiers’ afgewezen zouden worden. Abraham doelde op het boek Der Christliche Welt-Weise beweinent die Thorheit der neu-entdeckten Narrn-Welt (1706) van een zekere Loncin von Gominn.[2] Dat pseudoniem is het anagram van Conlin von Moning: de priester Albert Joseph Conlin (1669-1753) die uiteindelijk zeven delen ‘Narren-Welt’ schreef. Niet toevallig gebruikte hij na het overlijden van Abraham zijn eigen naam om de laatste twee delen van zijn narrenreeks uit te geven. Ironisch genoeg werd de Nederlandse vertaling van deze tweedelige Narrinnen-spiegel (1718-1723) ‘verkocht’ als een boek van Abraham zelf, terwijl hierin het minste van zijn hand staat!  Inmiddels weten we waar de uitgevers hun mosterd haalden…

Bibliografie van werken in het Nederlands (chronologisch volgens de eerste editie):[1]

+ = origineel van hem en tijdens zijn leven gepubliceerd

o = na zijn dood gepubliceerd, veelal compilaties ook van andere auteurs

-  = van andere auteur maar aan hem toegeschreven om commerciële redenen

+ Judas den aards-schelm, ten nutte voor alle eerlyke luy; of een naauwkeurig ontwerp van de levens-beschryvinge van den booswigt Iskarioth… alles uytgewrogt door Pater Abraham van Sant Klara… uit het Hoogduyts in het Nederduytsch vertaalt door J. Schoolhouder. Amsterdam, weduwe Joannes Wolters & Joannes Pauli, 1716-17 (3 delen)

2° druk: Amsterdam, weduwe Joannes Wolters & Joannes Pauli, 1717

3° druk: Amsterdam, Evert Visscher, 1734

4° druk: Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1735/1736

5° druk: Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1745 (heruitgegeven Amsterdam, Jan Morterre, 1753)

Vertaling door Jacob Schoolhouder van Judas der Ertz-Schelm, für ehrliche Leuth, oder: eigentlicher Entwurff und Lebens-Beschreibung des Iscariotischen Böszwicht (1686-95)

+ Iets voor allen, zynde een verhandeling en verbeelding van allerhande, standen, studien, konsten, wetenschappen, handwerken enz.: waar in derselver oorsprong, opkomst, aardt, eygenschap, deugdt en ondeugden, op een geestige wyze beschreven werdt. In het Hoogduyts zamengesteldt, en alom met vreemde geschiedenissen, zinryke zinbeelden en overaardige gedagten doormengt, door den berugten Pater Abraham van St. Clara, In 't Nederduyts overgebragt door J. Le Long. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1717 / Amsterdam, Joannes Pauli, 1717

&

Iets voor allen…Tweede deel. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1719 / Amsterdam, Joannes Pauli, 1719

&

Iets voor allen… (deel 2-4). Amsterdam, Jan Roman de jonge, 1741-45

2° druk (1° deel): Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1736

Herdruk (4 delen): Amsterdam, Jan Roman, 1758-59

Vertaling door Isaac Le Long van Etwas für Alle: das ist: eine kurtze Beschreibung allerley Stands- Ambts- und Bewerbs-Persohnen (1699-1711)

+ 's Waerelds mooi- en leelykheid, mooi, of aanrading tot alle fraije leringen: leelyk, tot afschrik van alle schandelyke zonden... Door Pater Abraham van St. Clara… Amsterdam, Hendrik vande Gaete, 1717 (2 delen)

2° druk: 's Werelds mooi- en lelykheit … Twede druk doorgaans van vele grove misstellingen gezuivert en verbetert. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1734

3° druk: Amsterdam, Jan Roman, 1761-62

Andere uitgave:

Des werelds schoonheyd en leelykheyd, in menigvuldige, en zedige gedagten, historien en fabelen voorgestelt. Lier, J.H. Le Tellier, 1786

Vertaling van Huy! und Pfuy! der Welt: huy, oder Anfrischung zu allen schönen Tugenden; pfuy, oder Abschreckung von allen schändlichen Lastern (1707)

+ Nuttelyk mengelmoes, bestaande uyt alderhande zeldzame en wonderlyke geschiedenissen... opgedist door Pr. Abraham van St. Clara. Met aardige figuren en opschriften. Amsterdam, weduwe Joannes Wolters & Joannes Pauli, 1718 / Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1718

2° druk: Amsterdam, Gerrit de Groot, 1752

Vertaling van Heilsames Gemisch-Gemasch, das ist: allerley seltsame und verwunderliche Geschichten (1704)

+ De gekheydt der wereldt, wysselyk beschreven en kluchtig vertoondt, in hondert narren en derselver narren poetzen: alom doormengt met aardige historien,vrolyke verdigtzelen, en zedelyke vermaningen… door Pater Abraham van St. Clara. Eerste deel, met figuuren. Amsterdam, weduwe Joannes Wolters & Joannes Pauli, 1718 / Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1718

&

De gekheyt der wereldt, wysselyk beschreven en kluchtig vertoondt, in hondert narren en derselver narren poetsen… Tweede deel, met figuuren. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1721

2° druk: Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1734

2° deel: Amsterdam, Gerrit Tielenburg, 1743

1° deel: Lier, J.H. Tellier, (1779)

Vertaling van Der Christliche Welt-Weise beweinent die Thorheit der neu-entdeckten Narrn-Welt (1706-1709) een compilatie van Abrahams schriften door Albert Joseph Conlin

o Narrinnen-spiegel, vertoonende natuurelyk en figuurelyk den aardt, levenswyze, en gebreeken der gebrekkige vroutjes enz. Alle den geenen, die genegen zyn dezelve te verbeeteren, voorgehouden door Pr. Abraham à St. Clara. Met printverbeeldingen en byschriften. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1718 / Amsterdam, Joannes Pauli, 1718

&

Narrinnen-spiegel… Tweede deel. Amsterdam, de Janssoons van Waesberge, 1723

2° druk: Amsterdam, de Janssoons van Waesberge 1737

2° druk: Amsterdam, Hendrik Willem van Welbergen, 1743

3° druk: Amsterdam, Hendrik Willem van Welbergen 1753

Vertaling van Albert Joseph Conlin, Der Christliche Welt-Weise beweinet die Thorheit derer in diesem Buch beschriebener 25. Närrinnen in welchen diese nach ihren Meriten und Verdiensten durch die Hechel gezogen und bestrafft werden (1709-1711)

o Den algemeynen doodenspiegel ofte de capelle der dooden waer in alle menschen sig al lacchende oft al weenende oprecht konnen beschouwen... door... Pater Abraham à S. Clara; getrouwelyck over-geset uyt het Hoogduyts in onse Nederduytsche taele. Brussel, weduwe Guilielmus Jacobs, 1730

2° druk Leuven, Joannes Jacobs, 1767

3° druk Leuven , Franciscus Michel, 1792

Andere uitgave:

De kapelle der dooden, of de algemeene doodenspiegel... Zynde het laatste werk van Abraham van Sta Clara; volgens den origineelen druk uit het Hoogduits vertaalt, en met kopere platen verciert. Amsterdam, Jan Roman, Arnoldus Lobedanius, Jan Kouwe & Jan Roman de jonge, 1737          

2° druk: Amsterdam, Jan Roman de jonge, 1741

3° druk: Amsterdam, Jan Roman, 1764

Vertaling van Besonders meublirt und gezierte Todten-Capelle, oder allgemeiner Todten-Spiegel (1710)

- De geleerde nar, of natuurlyke afbeelding van zulke geleerden die menen datze alle geleertheidt en wetenschappen hebben ingezogen, en zich verbeelden dat 'er hunnes gelyken in de waereldt niet te vinden is; weshalven zy alle andere menschen verachten, en een ondraaglyken hoogmoedt aan zich laten bespeuren, enz. … Door Pater Abraham van St. Clara. Uit het Hoogduitsch vertaalt. Amsterdam, Jan Winkel, 1734

2° druk: Durgerdam, Abraham Cornelis, 1752

Vertaling van David Fassmann, Der Gelehrte Narr, oder gantz natürliche Abbildung solcher Gelehrten, die da vermeynen alle Gelehrsamkeit und Wissenschafften verschluckt zu haben (1729)

o De welvoorziene wynkelder, in welken meenige dorstige ziel zich geestelyker wyze laven en verquikken kan. Geöpent door Pater Abraham van St. Clara... Uit het Hoogduitsch vertaalt. Amsterdam, Jan Roman & Jan Roman de jonge, 1737

2° druk: Amsterdam, Jan Roman & Jan Roman de jonge, 1742

Vertaling van Wohl angefüllter Wein-Keller, in welchem manche durstige Seel sich mit einem geistlichen Geseng-Gott erquicken kan (1710)

- Sterven en erven, zynde een schoone voorbereiding tot de dood. Of om den hemel te beërven, hoort de konst, om wel te sterven. Betoogt, door de overdenkingen van het bittere lyden en sterven, van onzen eenigen en beminden Zaligmaker Jesus Christus… Door den berugten Pater Abraham van St. Clara... Met fraaye plaaten. Amsterdam, Arendt van Huyssteen & Steven van Esveldt, 1740

Heruitgave: Amsterdam, Theodorus Crajenschot, 1757

Vertaling van Sterben und Erben, das ist, die schönste Vorbereitung zum Tode… neulich in frantzösischer Sprache vorgestellet vom Herrn De Chertablon… anjetzo aber aus solcher getreulich übersetzet durch I.A.F und nachmahls in etwas vermehret und herausgegeben von P. Abraham à S Clara (1702) = vertaling van David de La Vigne de Chertablon, Miroir de la bonne mort (1673); heruitgegeven als La manière de se bien préparer à la mort (1700)

+ Redenvoeringen over verscheide stoffen. Door Pater Abraham van St. Clara... Uit het Hoogduitsch vertaalt. Amsterdam, Hendrik Willem van Welbergen, 1742

Vertaling van Reimb dich; oder, ich liss dich; das ist: allerley Materien, Discurs, Concept, und Predigen (1687)

o Mercurialis of winter-groen, dat is: aangename en vermaakelyke geschiedenissen en gedichten; waarin verscheide zedelyke leerstukken. En eene zeer ryke voorraad van bybelsche concepten gevonden worden... Door P. Abraham à St. Clara. Amsterdam, Steven van Esveldt, 1763

Heruitgave: Zeedelyke geschiedenisse of aangenaam winter-groen. Vervat in verscheide stichtelyke gedichten en voornaame leerstukken. Amsterdam, Lourens Groenewoud, 1782; Wintergroen. Terborgh, Daamen, 1862.

Vertaling van Mercurialis oder Winter-Grün, das ist: ergetzende und lehrreiche Geschichte und Gedichte (1733).

o Abrahams loof-hutt, welke hutte niet alleen met loof- en bladeren, maar met een tafel vol heerlyke spysen en vruchten voorzien is: aangericht voor Jooden ter bekeering, voor Christenen ter leering... Door Pr. Abraham à St. Clara. Amsterdam, Gerrit ten Boekelaar, 1763 (3 delen)

Vertaling van Abrahamische Lauberhütt (1721-23)

o Pater Abrahams Vaarwel, of laatste schriften; vervattende vier-en-twintig fraaie verhandelingen, zo wel over geestelyke als leerzaame waereldlyke stoffen…Op een aangenaamen en luchtigen trant beschreeven, door... Abraham van Ste. Clara. Uit de echte Hoogduitsche copy, na den derden druk, in 't Nederduitsch vertaald. Amsterdam, Jan Roman, 1768

Vertaling van Gehab dich wohl! (1729)

Heruitgaven in de 19^de eeuw

Johannes Pieter Arend, Bloemlezing uit de werken van Pater Abraham van St. Clara: benevens eene verhandeling over zijn leven, karakter en schriften. Deventer, Ter Gunne, 1837 (2° druk 1852)

Tussen 1857 en 1877 verscheen in verschillende afleveringen bij R.T. Daamen in Terborgh een ‘Nieuwe naar de behoeften der Nederlandsche katholieken gewijzigde uitgave…Met kerkelijke goedkeuring’.[2] Blijkbaar was de vraag naar Abrahams werken groot want tussen 1870 en 1883 heeft de Nederlandse priester Andreas Hermanus Potberg (1850-1898) samen met J.N. van der Nap, pastoor te Borculo en Bedum, verschillende werken vertaald (‘Nieuw-Hollandsch bewerkt’) onder de schuilnamen Kruphios en Onomatopoios, uitgegeven door Petit & C° in Rijsenburg. Er is ook melding gemaakt van een Antwerpse uitgave (bij H. Sermon) en een ‘Maastrichtse herdruk, in 40 afleveringen bij J.J. Vos, te verschijnen in 1880’, maar hiervan hebben we niets teruggevonden.[3]